Notacja muzyczna – co to jest?

Za pomocą notacji muzycznej można przedstawić dowolny utwór wraz z niemal wszystkimi jego elementami. Stosowany dzisiaj zapis nutowy pochodzi z przełomu XVIII i XIX wieku, jednak początki notacji muzycznej sięgają czasów starożytnych. Sprawdźmy zatem, jak wygląda symboliczny język muzyki i jak używać go w praktyce.

Z jakich elementów składa się zapis nutowy?

Notacja muzyczna to język składający się ze znaków graficznych, za pomocą którego można opisać najważniejsze cechy utworu: rytm, melodię, harmonię, dynamikę, tempo, barwę dźwięku i artykulację. Stosowane współcześnie pismo nutowe składa się z takich elementów jak:

Pięciolinia

Notacja muzyczna zapisywana jest na pięciolinii. Jest to obszar wyznaczony przez pięć poziomych, równoległych linii i cztery pola pomiędzy nimi. Linie i pola liczone są od dołu. Jeżeli nuta nie mieści się na pięciolinii, dodaje się dodatkowe linie od dołu lub od góry. Linie dodane liczy się od strony pięciolinii, więc linie dodane od dołu rosną w dół, zaś linie dodane od góry rosną w górę. Określając położenie nuty, można zatem powiedzieć: "nuta leży na pierwszej linii" (czyli pierwszej linii od dołu), "nuta leży w drugim polu" (czyli pomiędzy drugą a trzecią linią), "nuta leży na drugiej dodanej (górnej/dolnej)", "nuta leży nad lub pod drugą dodaną (górną/dolną)".

Klucze

Zapis nutowy nie może istnieć bez kluczy, które stanowią punkt odniesienia łączący dźwięk o określonej wysokości (tzw. nutę kluczową) z jego położeniem na pięciolinii. Pozostałe dźwięki zapisywane są w odniesieniu do nuty kluczowej. Dzięki zastosowaniu kluczy notacja muzyczna staje się bardziej czytelna, ponieważ można w ten sposób ograniczyć linie dodane. Im niżej położony klucz na pięciolinii, tym wyższe dźwięki można zapisać bez linii dodanych (i na odwrót: wysoko położony klucz pozwala na dodanie niższych dźwięków bez linii dodanych). Klucze dzielą się na trzy grupy:
  • klucze G (dźwięk g1): dyszkantowy i wiolinowy;
  • klucze F (dźwięk f): barytonowy, basowy i kontrabasowy;
  • klucze C (dźwięk c1): sopranowy, mezzosopranowy, altowy, tenorowy.

Nuty

Nuta to podstawowy symbol w notacji muzycznej, który określa czas trwania dźwięku (czyli wartość rytmiczną) oraz jego wysokość (jednak dzieje się to dopiero po umieszczeniu nuty na pięciolinii). Nuta może składać się z trzech części:
  • owalnej główki,
  • pionowej linii zwanej ogonkiem lub laską,
  • połączonej z laską chorągiewki lub wiązania (zwanego belką).
Jak się zapisuje nuty? Symbolem całej nuty jest pusta główka, zaś półnuta składa się z pustej główki i laski. Ćwierćnuta to wypełniona główka z laską, a w ósemce pojawia się dodatkowo chorągiewka. Szesnastki mają dwie chorągiewki, trzydziestki dwójki trzy i tak dalej. Wartości rytmiczne mogą być grupowane i wówczas chorągiewki zostają zastąpione wiązaniami, czyli poziomymi belkami łączącymi nuty w jedną grupę.

Znaki chromatyczne

Nuty położone w tym samym miejscu na pięciolinii mogą mieć różne wysokości dzięki zastosowaniu znaków chromatycznych. Znaki te należy stawiać bezpośrednio przed nutami. Podstawową parę znaków chromatycznych stanowią krzyżyk i bemol. Krzyżyk powoduje podniesienie wysokości dźwięku o półton, natomiast bemol obniża dźwięk o półton. Zapis nutowy może zawierać również podwójne znaki chromatyczne, które podwyższają lub obniżają dźwięk o dwa półtony. W celu anulowania wcześniej postawionego znaku można zastosować kasownik lub inny znak chromatyczny.

Pauzy

Pismo nutowe składa się nie tylko z dźwięków, ale i ciszy zwanej pauzą. Cisza - podobnie jak dźwięk - trwa przez określony czas. Długość pauzy odpowiada wartości rytmicznej dźwięku. Mamy zatem pauzy całonutowe, półnutowe, ćwierćnutowe itd. Warto jednak pamiętać, że symbol pauzy całonutowej odpowiada czasowi trwania całej nuty, ale może również oznaczać pauzę całotaktową (czyli ciszę wypełniającą cały takt). Stąd też podczas odczytywania zapisu nutowego należy zwracać uwagę na kontekst.

Metrum

Metrum to oznaczenie składające się z dwóch cyfr umieszczonych jedna na drugiej, które służy do uporządkowania wartości rytmicznych. Umieszcza się je na początku utworu muzycznego. Dolna cyfra określa, jakie wartości rytmiczne znajdują się w takcie, zaś górna mówi, ile ich jest. Takt to fragment utworu wyznaczony przez dwie pionowe linie umieszczone na pięciolinii. Przykładowo metrum 3/4 oznacza, że w takcie znajdują się trzy ćwierćnuty lub inne nuty, które wszystkie razem trwają tyle samo czasu co trzy ćwierćnuty (czyli np. jedna półnuta i jedna ćwierćnuta).

Oznaczenia tempa

Notacja muzyczna zawiera również oznaczenia tempa utworu (agogiki). Stosuje się w tym celu oznaczenia metronomiczne lub słowne, które umieszcza się nad pięciolinią. Oznaczenie metronomiczne składa się ze skrótu M.M. (obecnie często pomijanego), wartości rytmicznej oraz liczby wartości w jednej minucie. W oznaczeniu słownym stosuje się następujące określenia:
  • dla tempa wolnego: grave, largo, lento, larghetto, adagio, adagietto;
  • dla tempa umiarkowanego: andante, andantino, moderato, allegretto;
  • dla tempa szybkiego: allegro, vivo, vivace, veloce, presto, vivacissimo, prestissimo.

Oznaczenia dynamiki

W utworze muzycznym występuje również pojęcie dynamiki, które jest związane z głośnością dźwięku. Osoby czytające zapis nutowy mogą spotkać się następującymi oznaczeniami dynamiki:
  • ppp: pianissimo possibile (możliwie najciszej);
  • pp: pianissimo (bardzo cicho);
  • p: piano (cicho);
  • mp: mezzo piano (umiarkowanie cicho);
  • mf: mezzo forte (umiarkowanie głośno);
  • f: forte (głośno);
  • ff: fortissimo (bardzo głośno);
  • fff: fortissimo possibile (możliwie najgłośniej).

Oznaczenia artykulacyjne

Artykulacja określa sposób wydobycia dźwięku, a także łączenia dźwięków występujących po sobie. Niemal we wszystkich instrumentach można zastosować artykulację staccato (dźwięki skrócone, oddzielone od siebie) i legato (dźwięki połączone), a w niektórych stosuje się specyficzne rodzaje artykulacji (np. martelé na fortepianie i instrumentach smyczkowych). Pismo nutowe może zawierać:
  • oznaczenia artykulacyjne graficzne (czyli np. kropki, kreski, przecinki i łuki) umieszczane nad główkami nut;
  • oznaczenia artykulacyjne słowne (np. sempre staccato) stosowane przy dłuższych odcinkach, umieszczane nad pięciolinią.

Inne oznaczenia

Notacja muzyczna zawiera również inne oznaczenia. Mogą to być na przykład niewielkie nuty zwane ozdobnikami, oznaczenia przedłużające czas trwania wartości rytmicznych i pauz (fermaty, kropki, łuki), a także słowne określenia wykonawcze (np. a capella = bez akompaniamentu). Jeżeli w utworze wielokrotnie występuje ten sam fragment, wówczas zwykłą kreskę taktową zastępuje się znakiem składającym się z grubej kreski, cienkiej kreski i dwóch kropek. W utworach głosowych mogą występować również dłuższe fragmenty, w których dany instrument nie bierze udziału. Używa się wówczas pauz wielotaktowych, które składają się z pogrubionego odcinka oraz oznaczenia liczbowego.

Muzyczny alfabet, czyli jakie są nazwy nut?

Wiemy już, jak się zapisuje nuty i inne oznaczenia na pięciolinii. Warto jednak przypomnieć, że każda nuta ma nazwę solmizacyjną i literową. Pierwsza ułatwia śpiewanie utworu, zaś druga stanowi określenie teoretyczne. Jakie są nazwy nut? W zapisie literowym występują: C, D, E, F, G, A, H. Litery te odpowiadają nazwom: Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si. Jeżeli przy nucie znajduje się znak chromatyczny (krzyżyk lub bemol), wówczas do literowej nazwy nuty dodaje się odpowiednio końcówkę -is lub -es. Przy dźwiękach podwyższonych o pół tonu mamy: cis, dis, eis, fis, gis, ais oraz his. Przy dźwiękach obniżonych o pół tonu występuje: ces, des, es, fes, ges, as, b. Jeżeli znak chromatyczny jest podwójny, nazwy nut otrzymują końcówki "isis" lub "eses".